Muzyka bez opłat ZAIKS w terapii

Współcześnie obserwowaną tendencją demograficzną jest starzenie się społeczeństwa, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych. Za przyczyny tego procesu podaje się między innymi rozwój medycyny i ekonomii, wykształcenie i aktywność zawodową, a także poziom opieki społecznej i ochrony zdrowia (Mielczarek, 2015). Jednym ze skutków starzenia się społeczeństwa jest wzrost liczebności chorych na zespoły otępienne.

Wśród tych osób największą grupę stanowią pacjenci z chorobą Alzheimera. Według WHO (2012) stanowią oni aż do 60–70% zdiagnozowanych otępień. Najwcześniejsze przypadki zachorowań występują około 65. roku życia, a zagrożenie wzrasta z wiekiem, szacunkowo podwajając się co każde pięć lat.

Zgodnie z definicją prezentowaną przez WHO (2012), której tłumaczenie zaproponowały w swojej pracy Cichacz-Kwiatkowska, Sekita-Krzak, Kot-Bakiera, Jodłowska-Jędrych i Wawryk-Gawda (2016),

“Otępienie to zespół objawów spowodowany przewlekłą lub postępującą chorobą mózgu, charakteryzujący się licznymi upośledzeniami funkcji poznawczych (pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, język, uczenie się, ocenianie). Zaburzeniom tym często towarzyszą lub poprzedzają je nieprawidłowości w zakresie funkcji emocjonalnych (apatia, drażliwość, labilność emocjonalna) oraz zaburzenia zachowania i motywacji.”

U chorych cierpiących na otępienie mogą pojawić się różne zaburzenia zachowania: agresja, pobudzenie, gromadzenie rzeczy, wędrowanie, reakcje dysforyczne, apatia, narzekanie; a także zaburzenia psychotyczne, depresyjne i lękowe (Ruda i Trypka, 2013a). Podejmuje się zarówno farmakologiczne, jak i niefarmakologiczne leczenie tych objawów.

Znanych jest wiele podziałów otępień. Najczęściej stosuje się podział na otępienia pierwotnie i wtórnie zwyrodnieniowe (Kiejna i in., 2008). Do pierwszej grupy zalicza się chorobę Alzheimera, otępienie czołowo-skroniowe, chorobę Parkinsona, chorobę Huntingtona i chorobę z rozsianymi ciałami Lewy’ego.

W drugiej grupie występują otępienia odwracalne lub nieodwracalne, a wśród nich wylicza się między innymi otępienia naczyniowe, otępienia w przebiegu zaburzeń metabolicznych, otępienia wywołane uszkodzeniem mózgu w następstwie urazu, otępienia spowodowane używaniem leków, alkoholu i innych substancji oraz otępienia występujące w przebiegu różnych innych chorób. Kiejna i in. (2008) wyróżniają także inne podziały: ze względu na rodzaj zmiany neuropatologicznej oraz ze względu na umiejscowienie zmian neurodegeneracyjnych.

Od najdawniejszych czasów, jeszcze przed wynalezieniem pisma, muzyka odgrywała w życiu człowieka szczególną rolę. Na przestrzeni wieków rozwijała się, przechodząc od najprymitywniejszych form do monumentalnych dzieł oraz niekonwencjonalnych rozwiązań, takich jak kompozycje współczesnego twórcy – Johna Cage’a. Przechodząc przez burzliwe fazy ewolucji, muzyka dotarła aż do XXI wieku. Poza środowiskami artystycznymi i rolą czysto estetyczną, zyskała zastosowanie w rehabilitacji pacjentów z różnymi dolegliwościami, w tym zaburzeniami otępiennymi. Paszkiewicz-Mes (2013) podaje, że muzykę zaczęto stosować w leczeniu już w XIX wieku.

Stosunkowo niedawno wynalezioną metodą terapii jest arteterapia, czyli oddziaływanie na pacjenta poprzez kontakt ze sztuką oraz tworzenie jej. Arteterapia obejmuje sztuki plastyczne, taneczne, muzyczne, literackie i teatralne (Tobis, Kropińska i Cylkowska-Nowak, 2011).

Zadaniem muzykoterapeuty jest taki dobór materiału muzycznego, który będzie pasować do danej osoby, jej potrzeb, problemów, możliwości i ograniczeń. Powołując się na badania nad strukturą dźwięku, muzyką i jej odbiorem, Ruda i Rymaszewska (2013) podkreślają istotną rolę elementów dzieła muzycznego, takich jak rytm, melodia, dynamika, agogika, harmonia, artykulacja i kolorystyka, w optymalizacji efektów muzykoterapii.

Dokonane przez Ridder (2002, za: Ruda i Rymaszewska, 2013) studium 92 badań pozwoliło na wyłonienie szeregu technik muzykoterapeutycznych stosowanych w leczeniu zaburzeń otępiennych. Należą do nich między innymi zajęcia z muzyką w tle, muzyka i ruch, tańce ludowe, towarzyskie i integracyjne, opieka muzykoterapeutyczna, słuchanie muzyki, reminiscencja muzyczna, stymulacja muzyczna, wspólne granie, śpiewanie oraz tworzenie piosenek. Najczęściej badanymi technikami są stymulacja muzyczna, muzyczna reminiscencja, wspólne śpiewanie, muzyka i ruch, tańce towarzyskie i integracyjne.

Ruda i Trypka (2013a) zalecają w leczeniu otępienia w pierwszej kolejności zastosowanie środków niefarmakologicznych, w tym muzykoterapię. Ważnymi, decydującymi o jej skuteczności czynnikami, są systematyczność i cierpliwość terapeuty oraz pacjenta. Muzykoterapię stosuje się w celu regulowania nastroju, usprawniania funkcji poznawczych, ułatwiania komunikacji i ogólnie pojętej poprawy jakości życia chorego oraz jego opiekunów.

Od lat 90. XX wieku zaobserwowano znaczący wzrost zainteresowania muzycznymi interwencjami u pacjentów chorujących na otępienie. W przeprowadzonych badaniach stosowano techniki aktywne, w których uczestnik podejmował się śpiewu, gry na instrumencie lub tańca, techniki receptywne, zakładające jedynie percepcję muzyki przez uczestnika, oraz techniki reaktywne, będące połączeniem dwóch pozostałych (Ruda i Rymaszewska, 2013).

Ruda i Trypka (2013b) wskazują na dwie techniki muzykoterapeutyczne stosowane dla poprawy pamięci: muzyczny trening pamięci oraz skojarzeniowy trening nastroju i pamięci. W oparciu o te metody przeprowadzono badania, w których u pacjentów z chorobą Alzheimera rozpoznawanie tekstów śpiewanych było zdecydowanie lepsze niż tekstów czytanych, podczas gdy u zdrowych osób starszych nie odnotowano różnicy istotnej statystycznie.

Celem jednego z przeprowadzonych badań (Drapeau, Gosselin, Gagnon, Peretz i Lorraina, 2009) była ocena rozpoznawania emocji z niewerbalnych mediów komunikacyjnych (twarz, głos, muzyka) w łagodnym otępieniu przy chorobie Alzheimera oraz w normalnym starzeniu (grupa kontrolna). Otrzymane wyniki stały się podstawą, by potwierdzić rolę muzykoterapii w pomocy osobom z otępieniem na płaszczyźnie behawioralnej, psychospołecznej i emocjonalnej.

Sherratt, Thornton i Hatton (2004) dokonali bogatego przeglądu literatury, w którym ustalili, że większość badań potwierdziła skuteczność muzykoterapii w zmniejszaniu agresji, pobudzenia, wędrowania, powtarzania słów i rozdrażnienia. Zauważono także poprawy w orientacji, przywoływaniu wspomnień, długości czasu spędzonego przy posiłku z innymi, poziom zaangażowania i społeczne zachowania. W jednym z przeprowadzonych badań nie zaobserwowano różnic w stopniu pobudzenia w warunkach z muzyką lub bez. Zasugerowano, że działo się tak dlatego, że muzyka nie była dopasowana do osobistych preferencji poszczególnych uczestników.

Dźwięki mają potężną moc oddziaływania na zmysły człowieka. Przyjemne tony, konsonanse, znane motywy i frazy, melodie niosące ze sobą falę pozytywnych wspomnień – to wszystko, co miłe dla ucha, potrafi diametralnie zmienić nastawienie człowieka do świata, siebie i swojej przyszłości. Nawet wśród osób o ograniczonej samoświadomości – na przykład niemowląt – występują reakcje świadczące o wysokiej wrażliwości na bodźce słuchowe (Zimbardo i Gerrig, 2017). Jeżeli dźwięki są odpowiednio dobrane, można liczyć na pożądane efekty ich oddziaływania – wzrost motywacji, pogodnego nastroju, energii i chęci do przebywania z ludźmi. W przeciwnym wypadku obserwuje się wzrost emocji negatywnych, takich jak niepokój, strach, gniew czy smutek. Mając dostęp do wiedzy o możliwych efektach oddziaływania danej muzyki na konkretnego pacjenta, można zręcznie manipulować dźwiękami, tak aby uzyskać jak najlepsze nastawienie pacjenta do terapii, a co za tym idzie, poprawę skuteczności leczenia. Do sukcesów muzykoterapii w leczeniu chorób otępiennych można zaliczyć między innymi zwiększenie ilości i jakości społecznych zachowań u pacjentów, ich pogodny nastrój, mniejszą agresję i niepokój oraz rzadsze epizody depresyjne.

W oparciu o dokonany przegląd literatury zalecane byłoby przeprowadzenie dalszych badań nad efektywnością muzykoterapii, uwzględniając jej składowe i odniesienie do poszczególnych pacjentów, a nie do grupy, której członkowie mogą się znacząco różnić pod względem upodobań słuchowych. Postawiono hipotezę, że konkretne elementy dzieła muzycznego, okoliczności ich prezentacji oraz dopasowanie do preferencji pacjenta zwiększają skuteczność muzykoterapii. Pozostaje zweryfikować to w dalszych badaniach empirycznych.

Literatura cytowana:

Cichacz-Kwiatkowska, B., Sekita-Krzak, J., Kot-Bakiera, K., Jodłowska-Jędrych, B. i Wawryk-Gawda, E. (2016). Choroba Alzheimera – rola badań immunohistochemicznych w diagnostyce choroby. Journal of Education, Health and Sport, 6(2), 122–137.

Drapeau, J., Gosselin, N., Gagnon, L., Peretz, I. i Lorraina, D. (2009). Emotional Recognition from Face, Voice, and Music in Dementia of the Alzheimer Type. Implications for Music Therapy. Annals of the New York Academy of Science, 1169, 342–345.

Kiejna, A., Pacan, P., Trypka, E., Sobów, T., Parnowski, T., Kłoszewska, I., … i Jarema, M. (2008). Standardy leczenia otępień. Psychogeriatria Polska, 5(2), 59–94.

Mielczarek, A. (2015). Starzenie się ludności w Polsce wyzwaniem XXI wieku. Edukacja etyczna, 9, 17-31.
Paszkiewicz-Mes, E. (2013). Muzykoterapia jako metoda wspomagająca leczenie. Hygeia Public Health, 48(2), 168–176.

Ridder, H. M. O. (2002). Music Therapy with Older Adults. W: T. Wigram, I. N. Pedersen, L. O. Bonde (red.), A Comprehensive Guide to Music Therapy (s. 188-196). Londyn: Jessica Kingsley Publishers.

Ruda, K. i Rymaszewska, J. (2013). Wybrane zagadnienia z terapii muzyką osób chorujących na zaburzenia otępienne. Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 8(1), 40–46.

Ruda, K. i Trypka, E. (2013a). Terapeutyczne znaczenie muzyki dla regulowania zaburzeń zachowania w rehabilitacji pacjentów chorujących na otępienie. Psychogeriatria Polska, 10(4), 157–164.

Ruda, K. i Trypka, E. (2013b). Zastosowanie wybranych technik neuromuzykoterapeutycznych w rehabilitacji pacjentów z otępieniem. Psychogeriatria Polska, 11(1), 17-24.

Sherratt, K., Thornton, A. i Hatton, C. (2004). Music interventions for people with dementia: a review of the literature. Aging & Mental Health, 8(1), 3–12.

Simmons-Stern, N. R, Budson, A. E. i Ally, B. A. (2010). Music as a memory enhancer in patients with Alzheimer’s disease. Neuropsychologia, 48(10), 3164–3167.

Tobis, S., Kropińska, S. i Cylkowska-Nowak, M. (2011). Arteterapia jako forma terapii zajęciowej w aktywizacji osób starszych. Geriatria, 5, 194–198.

World Health Organization (2012). Dementia: a public health priority. World Health Organization.

Wyka, J. (2012). Czynniki żywieniowe w zapobieganiu chorobie Alzheimera. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 63(2), 135–140.

Zimbardo, P. i Gerrig, R. (2017). Rozwój człowieka w ciągu życia. W: P. Zimbardo i R. Gerrig (red.), Psychologia i życie (s. 410–465). Warszawa: PWN.